Перу — Уикипедия

Координаттар: 8°48′00″ о. е. 74°58′00″ б. б. / 8.80000° о. е. 74.96667° б. б. / -8.80000; -74.96667 ^{(G) (O) (Я)}

Перу Республикасы ис. República del Perú кеч. Piruw Mama Llaqta айм. Piruw Suyu
Ұран: «Somos libres, seámoslo siempre (Біз боспыз, әрдайым болайық)»
Әнұран: «Somos libres, seámoslo siempre» (тыңдау (ақп.))
Тарихы
Тәуелсіздік күні	28 шілде 1821 жыл (Испания-дан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	испан тілі — мемлекеттік тіл, американдық үндістердін халқының басымдылығымен өңірлерде ресми тілдер бар кечуа тілі, аймара тілі және басқа да жергілікті тілдер[1]
Елорда	Лима
Ірі қалалары	Лима, Арекипа, Трухильо
Үкімет түрі	Президенттік республика
Президенті Вице-президенті Премьер-Министрі	Мартин Вискарра[2] Мерседес Араос Сальвадор дель Солар
Мемлекеттік діні	зайырлы мемлекет
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 19-шы орын 1 285 216 км² 0,41
Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2017) • Тығыздығы	32 495 510[3] адам (43-ші) 31 237 385 адам 23 адам/км² (198-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	458,389 млрд.[4] $ (36-шы) 14,252[4] $ (85-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	239,218 млрд.[4] $ (41-ші) 7,118[4] $ (80-шы)
АДИ (2017)	▲ 0,750[5] (жоғары) (89-шы)
Этнохороним	перулер перуандықтар
Валютасы	Перу жаңа солі (PEN, код 604)
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.pe
ISO коды	PER
ХОК коды	PER
Телефон коды	+51
Уақыт белдеулері	UTC−5:00

Перу (ис. Perú, кеч. Piruw, айм. Piruw), ресми атауы — Перу Республикасы (ис. República del Perú [reˈpuβlika ðel peˈɾu], кеч. Piruw Mama Llaqta [piˈruw ˈmama ˈʎaχta], айм. Piruw Suyu [piˈruw ˈsuju]) — Оңтүстік Америка құрлығының батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Жер аумағы 1,28 млн. км², астанасы — Лима қаласы. Халқы 25,02 млн-ға жуық (2018), 50%-ын — перуліктер (испан тілді метистер, креолдар), 49%-ын үндістер, 1%-ын жапондар мен америкалықтар құрайды. Ресми тіл есебінде испан және жергілікті үндістердің кечуа мен аймара тілдері қолданылады. Тұрғындарының 90%-ы — католиктер. Мемлекет басшысы — президент, үкімет басшысы — Министрлер Кеңесінің төрағасы. Жоғары заң шығарушы органы — бір палаталы демократиялық конгресс. Ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні — 28 шілде (1821). Әкімш. жағынан 24 департамент пен 1 конституц. провинцияға бөлінеді. Ақша бірлігі — жаңа соль. Перу БҰҰ-ның (1945), Америка мемлекеттері ұйымының (1948) мүшесі.

Перудің табиғаты әр алуан. Тынық мұхитының жағалауын бойлай тар, шөлді жазық — коста созылып жатыр. Шығысында Амазона өзені алабына жататын жазықта сельва орналасқан. Перудің орталығында негізгі тау тізбектері — Батыс, Орталық және Шығыс Кордильерадан құралатын Анд тауларының биік әрі құз жартасты бөлігі — сьерра орналасқан. Ең биік нүктесі — Уаскаран тауы (6768 м). Елдің оңтүстігінде вулкандар да бар, олардың ішіндегі ең биігі — Мисти (5822 м). Ең ірі өзен — Амазона (Мараньон, Путумайо, Укаяли сияқты салалары бар). Климаттық жағдайы үш түрлі. Жазықтардағы жылдық орташа температура 24 — 27С, жауын-шашын мөлш. 3000 мм-ге дейін жетеді. Жауын-шашын желтоқсан мен мамыр аралығында көп түседі. Анд тауларының шығыс беткейлерінде тропик. ормандар өседі. Мұнда биіктік 10 — 14 м-ге дейін жететін ағаш тәрізді қырыққұлақтар, зәулім бамбуктер, қына бұтасы, мүк пен орхидеялар кездеседі. Сельваны өсімдіктердің 20000-нан астам түрлері кездесетін ылғалды, шетсіз-шексіз экваторлық орман алып жатыр. Жан-жануарлардан ламалар, ягуарлар, маймылдар, құстардың көптеген түрлері кездеседі. Сельвада сонымен қатар жер бетіндегі ең үлкен жылан — анаконда да кездеседі. Жер қойнауында мыс, алтын, мұнай, күміс, темір кентасы сияқты кен байлықтары мол.

Теңiздегiсi Чили және Перудiң аралығында қорық,1879

Перуан жеріндегі адамдардың қатысуының ең алғашқы дәлелдері б.з.д. 9 ғасырда жазылған. Андалық қоғамдар ауыл шаруашылығына негізделген, суару және террастау сияқты техниканы қолдана отырып; түйе шаруашылығы және балық аулау маңызды болды. Ұйым өзара қарым-қатынасқа және қайта таратуға негізделген,

[6] себебі бұл қоғамдарда нарық немесе ақша туралы ұғым болмады.^[7] Перудағы ең байырғы белгілі комплексі, Норт Чико өркениеті, б.з. 3000-800 жылдар аралығында Тынық мұхит жағалауы бойында дамыды. Бұл ерте кезеңдерде Перудің барлық жағалаулары мен Андалық аймақтарының айналасында пайда болған археологиялық мәдениеттер болды. Перудың Тынық мұхит жағалауы бойында, 1000-нан 200-ге дейінгі кезеңде өсіп келе жатқан квинисникалық мәдениет ертерек Инкан мәдениетінің үлгісі болды.

5 ғасырдағы Моче керамикалық ыдысы адамның басын бейнелейді.

Перу аумағы инктер өркениетінің орталығы ретінде белгілі. 1532 — 36 жылдары испан конкистадорлары инктер империясын бағындырды. 1543 жылы Оңтүстік Америкадағы барлық испан отарларын біріктірген Перу вице-корольдігі құрылды. 1821 жылы ұлт-азаттық қозғалыс нәтижесінде ел тәуелсіздігі жарияланды. 1825 жылы елден Боливия (Жоғары Перу) бөлініп шықты. Тынық мұхит соғысында (1879 — 83) Перу Боливия мен Чилиге қарсы соғысып, селитра кендеріне бай аумақтың бір бөлігінен айырылып қалды. 20 ғасырда Перу АҚШ капиталына тәуелді аймақтардың біріне айналды. Халық тұрмысы нашарлап, бірнеше рет әскери төңкеріс болып өтті. 1985 жылы ел тарихында тұңғыш рет еркін сайлау жүргізілді. 1990 жылы президент болып сайланған жапон иммигрантының ұлы А.Фухимори елде қатаң үнемдеу тәртібін енгізді, ал 1992 жылы парламентті таратып, конституцияның әрекет етуін уақытша тоқтатты.

Босату және отарлау кезеңі[өңдеу]

Atahualpa (сондай-ақ Atahuallpa), соңғы Сапа Инка император болды, ол өз әкесі Инктер Уаскер Capac қайтыс болған азаматтық соғыс оның егде інісі Huáscar жеңіп және оны орындайды. 1532 жылы желтоқсанда Франциско Пизарро бастаған конкистадорлар партиясы Каджамарка шайқасында Инка императоры Атахуалпаны жеңіп, басып алды. Испанның Инка империясының жаулауы Америкадағы испан колонизациясындағы ең маңызды науқандардың бірі болды. Жылдар алдын-ала барлау және әскери қақтығыстардан кейін, бұл онжылдықтар бойы күрескен, бірақ испандық жеңіске жетіп, Перу қаласындағы Лимадағы астанасы, Қала патшасы «. Инктер империясының жаулап алынуы американдық қарсылықты тоқтату үшін испан күштерінің жағдайында болғандай, барлық әмбебаптықта, сондай-ақ Амазонь бассейніне экспедицияларға себеп болды. 1572 жылы Вилькабамбадағы испандықтар Нео-Инка мемлекетін жойған кезде, соңғы Инка қарсылықтары басылған болатын.

Перу тау-кен және балық өнеркәсібі дамыған ауыл шаруашылықты ел. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары: мақта, қант құрағы, кофе, какао, күріш, картоп, жүгері. Ауыл шаруашылығында еңбекке жарамды халықтың 35%-ы жұмыс істейді. Өнеркәсіптің маңызды салалары — мұнай, қорғасын, мырыш, күміс (Перу күміс өндіруден дүние жүзінде 3-орын алады), мыс өндіру, автомобиль мен кеме жасау. Сыртқа мыс, мырыш, алтын, балық өнімдерін шығарады. Импортының негізін машиналар мен құрал-жабдықтар, минералдық ресурстар құрайды. Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлш. 4390 АҚШ долл-на тең. Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Аргентина, Колумбия, Бразилия, Жапония.

Перуліктер[өңдеу]

(өз атауы — перуано) — Перу мемлекетінің негізгі халқы. АҚШ, Испания, ГФР, сондай-ақ Латиналық Америка елдерінде тұрады. Жалпы саны 12,5 млн. адам (2003). Испан және кечуа тілдерінде сөйлейді. Көпшілігі католик дінін, аздаған бөлігі дәстүрлі діни наным-сенімдерді ұстанады. Перуліктердің этн. негізін инктер билеген кечуа тайпалар бірлестігі құрған. 1532 — 36 жылдары испан отаршылары жаулап алғаннан кейін Перуліктер испан, креол (испандықтар ұрпақтары), испан-үндіс тектес метистер мен үндістер секілді этносаралық топтарға бөлінді. 16 — 17 ғасырларда үндістер саны отарлық саясат әсерінен күрт азайды. 19 ғасырда бірте-бірте Перуліктер ұлт болып қалыптаса бастады. Кейбір ғалымдар Перуліктер деп Перуліктердің тек испан тілді тұрғындарын ғана айтады. Дәстүрлі мәдениетінде еур. ықпал басым. Баспаналарын саз кірпіштерден тұрғызып, төбесін жүгері сабақтарымен жабады. Теңіз жағалауында тұратын халық үйді күйдірілген кірпіштен тұрғызады. Үндістер пончо, күртеше секілді ұлттық киімдерді әлі күнге дейін киеді. Тағамдары, негізінен, жүгері мен картоптан дайындалады. Оған лама, қой және сиыр етін қосады. Сүйікті сусындары — жүгеріден дайындалған писко мен чича (сыраның бір түрі). Қолөнерінде үндістік және испандық дәстүрлер сақталған.

Дереккөздер[өңдеу]

Перу – Уикипедия

Тази статия е за държавата в Южна Америка. За града в Съединените щати вижте Перу (Индиана).

---

Перу, официално Република Перу (на испански: República del Perú, на кечуа и аймара: Piruw) е държава в северозападната част на Южна Америка, граничеща с Еквадор и Колумбия на север, с Бразилия на изток, с Боливия на югоизток и юг, с Чили на юг и с Тихия океан на запад^[1]. На територията на Перу има богат материал за културна антропология. Там се е зародила и империята на инките. Република Перу е с площ 1 285 220 km². Столица е гр. Лима (6,4 млн. жители). На 28 юли 1821 г. Хосе де Сан Мартин провъзгласява независимостта на Перу.

Географска карта на Перу

По дължина на тихоокеанското крайбрежие е разположена пустинната равнина Коста, а над нея се издига планинската верига Анди. Източните части на Перу са заети от Амазонската низина, която на юг преминава в предпланинската равнина Монтано. Езерото Титикака е най-голямото планинско плавателно езеро и е разположено на границата между Перу и Боливия. Намира се на 3810 m надморска височина. Интересни и внушителни обекти са крепостта Мачу Пикчу, Колка – най-дълбокият каньон в света, долината Урабанба и много други.

Климат[редактиране | редактиране на кода]

Независимо че Перу е държава, разположена на екватора, в страната преобладават тропичният и екваториалният климат. В екваториалния климатичен пояс има 1 сезон, характерен с много валежи. В тропичния пояс има 2 сезона (зима и лято) и ветровете са тропични.

Първите следи от човешко присъствие на територията на Перу датират от 11 000 г. пр. Хр. Перу е страна с хилядолетна култура преди инките. Едно от коренните населения в Перу са инките, които са прекосили Тихия океан между 3000 и 1800 г. пр.н.е.

През 1532 г. Перу е завладяно от испанските конкистадори начело с Франсиско Писаро и става испанска колония.

Думата „Перу“ произлиза от Birú, името на местен владетел, който живеел близо до залива на Сан Мигел, Панама, в началото на 16 век. Когато бил посетен от испански изследователи през 1522 г., това било най-южната част на Новия свят, за която европейците знаели. Заради това, когато Франсиско Писаро проучил регионите на юг, решил името на новооткритата земя да бъде Birú или Перу. „Испанската корона“ дава правен статут на името през 1529 г.

Перу е президентска демократична република с многопартийна система. Според конституцията президентът е първи в правителството и е избиран за 5 години. Настоящ президент е Олянта Умала. Той има конституционно право да назначава министър-председателя. Правителството е съставено от 120 членове, избирани посредством избори в цялата страна за 5-годишен мандат^[2]. Гласуват перуанските граждани между 18 и 70-годишна възраст^[3].

Територията на Перу е разделена на 194 провинции (provincias), които са обединени в 25 региона (regiones). Столицата Лима е провинция с особен статут, която не е част от никой регион, а Каляо е единствената провинция в едноименния регион. Провинциите на Перу се подразделят на общо 1821 окръга (distritos).

Перу е една от най-слабо развитите страни в света с индекс на човешко развитие 0,773. През 2006 г. доходите на глава на населението са средно $3374. Приблизително 45% от населението е бедно, а 16% водят прекалено беден живот. В Перу има силно развит риболов, а в Андите се отглеждат лами.

Населението на Перу е близо 32 милиона души за 2016 година, която я поставя на четвърто място по население в Южна Америка. Предполага се, че през 2050 г. населението на Перу ще се повиши до 42 милиона души. През 2005 г. около 70% от жителите живеят в градовете. В Перу има многонационално съсловие – преобладава смесеното население – метиси. Освен испанския, много разпространен е езикът на индианците кечуа. Испанският език е усвоен перфектно дори от 5-годишни деца и се превръща в най-разпространения не само в Перу, но и в цяла Латинска Америка.

Перу е световноизвестна със своите паметници от миналото. Културите на Чиму, Чаван, Инка и др. са оставили след себе си немалко исторически загадки – величественият град Мачу Пикчу, дворци, мавзолеи, пирамиди и множество постройки в долината Ламбаске. В пустинята Наска се намират както световноизвестните загадъчни рисунки, така и многобройни паметници на индианската култура.

Общомедия разполага с мултимедийно съдържание за

1. ↑ Тельнова Н.О., Берёзкин Ю.Е., Беляев Д.Д., Ларин Е.А., Дружинина Д.А., Нестёркин В.Д., Нечаев В.С., Линдер В.И., Надъярных М.Ф., Шелешнёва-Солодовникова Н.А., Лисовой В.И., Ветрова Т.Н. Перу (Перу). // Голяма руска енциклопедия (в 36 тома). 1 изд. Т. 26. Перу – Полуремарке [Перу – Полуприцеп]. Москва, Издателство “Голяма руска енциклопедия“, 2014. ISBN 978-5-85270-363-7. с. 767. Посетен на 24 май 2019. (на руски) ((ru))
2. ↑ Член 90 от конституцията на Перу
3. ↑ Член 31 от конституцията на Перу

Перу — Wikipedia

Перу, Перу Республикасы – Түштүк Американын батышындагы мамлекет. Түндүк-батышынан Эквадор, түндүк-чыгышынан Колумбия, чыгышынан Бразилия, түштүк-чыгышынан Боливия, түштүгүнөн Чили менен чектешет. Батышы менен түштүк-батышын Тынч океан чулгайт. Аянты (жээк аралдары менен) 1285,2 миң км². Калкы 30,3 млн (2012). Борбору – Лима шаары Административдик-аймактык жактан борбордук провинция (Ла-Метрополитан) жана 25 регионго бөлүнөт. Акча бирдиги – жаңы соль.

Бириккен Улуттар Уюмунун (1945), Америка өлкөлөрү уюмунун (1948), Эл аралык валюта фондунун (1945), Эл аралык өнүгүү ассоциациясынын (1961), Эл аралык финансы корпорациясынын (1956), Эл аралык реконструкциялоо жана өнүктүрүү банкынын (1945) ж. б. мүчөсү. Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2007)

Перу унитардык мамлекет. Конституциясы 1993-ж. кабыл алынган. Башкаруу формасы — президенттик республика. Мамлекет жана өкмөт башчысы, ошондой эле жогорку башкы командачысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлиги бир палаталуу парламентке (Улуттук конгресс) таандык. Аткаруу бийлигин президент жана өкмөт (Министрлер кеңеши) ишке ашырат. Перуда көп партиялуу система орун алган. Негизги саясий партиялары: Перу – улуттук партиясы, Улуттук биримдик, Борбордук фронт ж. б.

Табигый шарттарынын өзгөчөлүгүнө жараша Перунун аймагы жазылыгы 80-180 км болгон батыш жээк тилкеге – Костага (өлкөнүн аймагынын 12% ин түзөт), борбордук тоолуу районго – Сьеррага (эң бийик жери 6768 м аймагынын 27% и) жана чыгышындагы нымдуу токойлуу тоо этектери менен түздүктөргө – Сельвага (аймактын 61% и) бөлүнөт. Костанын түндүк бөлүгүн Сечура чөлү ээлейт. Батышында, Тынч океандын жээгин бойлой чөлдүү түздүк жайгашкан. Борборун Анд тоо системасы, чыгышын Амазонка ойдуңу жана тоо этегиндеги түздүк ээлейт. Батыш Кордильерада (бийиктиги 6 миң м ден жогору) жанар тоолор көп кездешет. Алар: аракеттеги – Солиман (6117 м), Мисти (5821 м) ж. б.; өчкөндөрү – Уаскаран (6768 м), Коропуна (6425 м), Аусангате (6384 м) ж. б. Too аралык Альтиплано ойдуңу, бийик тоолуу Титикака көлү (Перуга көлдүн батыш бөлүгү таандык) менен өзгөчөлөнөт. Костанын түндүк бөлүгүндө майда дарыялар көп. Ири дарыялары: Амазонка, Мараньон (Амазонканын негизги куймасы), Укаяли. Климаты субэкватордук, тропиктик; жылдык жаан-чачыны 700-1000 мм. Айлык орточо темпра 15-20°С (Коста аймагында жана Анд тоолорунун батыш капталында). Костанын жана Анд тоолорунун батыш капталдарынын топурактары күрсүз. Тоолуу облустун түндүгүндө жана чыгышында тоо-шалбаа, түштүк-чыгышында жарым чөл топурактары мүнөздүү. Өсүмдүктөрүнөн бадалдар, кактус (Анд тоолорунун батыш капталында), түштүк-чыгышында жарым чөл, Анд тоолорунун чыгыш капталында жана Амазонка ойдуңунда дайыма жашыл токой өсөт. Улуттук парктары: Манту, Серрос-де-Амонате ж. б.

Калкынын негизин индейлер (45%), метистер (37%), европалыктар (15%) түзөт, ошондой эле башка улуттардын өкүлдөрү да жашайт. Негизинен христиан (католиктер 81,3%, евангелисттер 12,5% ж. б.) жана салт болуп калган жергиликтүү динди тутат. Расмий тили — испан жана кечуа тилдери, ошондой эле аймар ж. б. жергиликтүү диалекте сүйлөгөндөр да бар. Орточо жыштыгы 1 км²ге 23 киши. Төрөлүүнүн деңгээли жогору (1000 кишиге 24,88; өлүм-житим төмөн, 1000ге 6,84; жаш балдардын өлүмү өтө жогору, 1000ге 52,1). Калктын жашынын орточо узактыгы эркектериники – 69, аялдарыныкы – 73. Шаар калкы 71% (2008). Ири шаарлары; Лима, Трухильо, Ape-Kuna, Чиклайо ж. б.

==Тарыхы Перу аймагын индейлер б. з. ч. 10 миң жыл мурда мекендеген. Б. з. 12-кылымында инктердин Тауантинсуйу (1438) мамлекети түзүлүп, ири империяга айланган. 16-кылымдын башында Ф. Писарро ж. б. баштаган конкистадорлор индейлердин катуу каршылыктарына карабастан Перуну каратып, Перу вице-королдугун түзгөн (1544). Катаал эзүүгө дуушар болгон жергиликтүү эл көз каранды эмеетиги үчүн испан колониячыларына каршы күрөшкөн. 1821-ж. Перу көз каранды эмес мамлекет болуп жарыяланган. 1855-ж. кулчулук жоюлган. 19-кылымдын ортосунда америкалык жана англ. капитал кире баштаган. Тынч океан согуштарынын (1864–65- жана 1879–83-жылдары) мезгилинде Перу селитрага бай жерлеринен ажырап, зайым берип турган Улуу Британияга экономикалык жактан көз каранды болгон. 1918–19-жылдары Перуда тоо-кен, жеңил өнөр-жай жана порт жумушчуларынын иш таштоолору чыгып, өкмөт аскерлери менен куралдуу кагылышка жеткен. 1927-ж. X. К. Мариатеги жетектеген солчул күчтөрдүн кыймылы күчөп, 1928-ж. Перукомпартиясы (1930-ж. чейин Социалисттик партия) түзүлгөн. Өлкөдө жалпы эмгекчилер конфедерациясы уюшулган, бирок 1968-ж. чейин АКШ капиталынын коштондусунда калган. 1968-ж. Перуда аскер төңкөрүшү болуп, башында X. В. Альфарада турган солчул офицерлер бийликке келип, өлкөдө кеңири социалдык экономикалык реформа жүргүзүү аракеттери ишке ашкан эмес. 1980-2000-жылдары Перуда бир нече жолу аскер төңкөрүштөрү болгон.

Перу – агрардык-индустриялуу өлкө. Экономикасынын негизин тоо-кен жана кайра иштетүү өнөр-жайы түзөт. Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 269,14 млрд долларды (АКШ, 2010) түзөт. Аны киши башына бөлүштүргөндө 9,1 миң доллардан туура келет. Андагы тейлөө чөйрөсүнүн үлүшү (% менен) 67, өнөр-жайыныкы 25, айыл-чарбаныкы 8. Жез, күмүш, алтын, нефть, цинк, таш көмүр ж. б. казып алынат. 2009-ж. 31,8 млрд кВт-с электр энергиясы өндүрүлгөн. Тоо-кен өнөр-жайы өнүккөн. Түстүү металлургия (жез, коргошун, цинк, күмүш ж. б.), тамак-аш, жыгаччылык, женил өнөр-жай ишканалары иштейт. Негизги айыл-чарба өсүмдүктөрү – пахта, бал камыш, кофе, какао. Негизги азыгы – картөшкө, жүгөрү, күрүч, тропик өсүмдүктөрү ж. б. Кой, бодо мал, чочко, лама, альпак асыралат. Балык кармалат. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 137,3 (2007), темир жолунуку 1,906 (2010). Сыртка жез, алтын, цинк, чийки нефть, кофе, картөшкө ж. б. чыгарылат. Сырттан нефть продуктуларын, пластмасса, автомобиль, кагаз, машина жабдууларын ж. б. алат. Негизги соода шериктери: АКШ, Япония, Германия, Бразилия, Кытай, Аргентина ж. б.

Билим берүүсү мектепке чейинки тарбиялоону, башталгыч, орто жана жогорку билим берүүнү камтыйт. Окутуу испан тилинде жүргүзүлөт. 15 жаштан жогорку калктын еабаттуулугу 77% ти түзөт (2012). Трухильо улуттук (1821), Рикардо Пальма (1969), Сан-Маркос (1551), Сесара Вальехо (1991) университеттери, ошондой эле ири китепканалары, музейлери, илимий мекемелери бар. Испан тилинде «Экспрессо», «Охо», «Пренса» ж. б. гезит-журналдар чыгат. Радиоуктуруу 1969-жылдан, телекөрсөтүү 1970-жылдан иштейт.

Перунун адабияты көбүнчө испан тилинде өнүккөн. Кечуа жана аймара элдеринин фольклорунун үлгүлөрү бар. Кечуа тилиндеги «Ольянтай» (1853-ж. жарык көргөн) элдик драмасы, Гарсиласо де ла Бегининин «Инктердин королдук түшүндүрмөсү» сыяктуу адабий мурастары сакталган. 19-кылымда испан колониячыларына каршы патриоттук тема өкүм сүрүп (М. Мельгар, X. X. де Маррива, Р. Пальма), 19-кылымдын аягынан реалисттик чыгармалар жарала баштаган (К. Матто де Турнердин «Уясыз чымчыктар» романы ж. б.). 20-кылымда Г. Праданын коомдук түзүлүштү сындаган («Эркин ырлар», «Перу балладалары», «Күрөш сааты») ыр жыйнактары чыгып, Г. Кальдерон, Ф. Ромеро, Р. Арсиньега, С. Алергия («Чон да, бөтөн да чөйрөдө»), М. Аргедастар («Терең суулар», «Бардык расалардын каны») сын реализмин өнүктүргөн.

Байыркы инк дооруна чейинки мезгилден кооз карапалар жана оюм-чийимдер сакталган. 15–16-кылымдарда кездемени көрктөп токуу, металл буюмдарды жасоо өнөрү да өнүккөн. Алгачкы коом маданиятын алмаштырган инк мамлекетинин маданияты өрүш алган (Кускодогу күн храмы, сепилдер ж. б.), испан маданиятынын таасири менен рельефтүү оюм-чийимдүү имараттар курулган. Лимада Санто Доминго монастыры (16-кылым), Сан- Педро чиркөөсү (1623–38), Сан-Франсиско монастыры (1653–57), Мерсед, Сан-Агустин жана Санта-Тереса (17-кылым) монастырлары, маркиз Торре Тарленин (18-кылым) сарайы бар. 19-кылымда архитектурада француз классицизмин тууроо басымдуулук кылса, 20-кылымдын орто ченинен азыркы архитектуралык принциптеги административдик бийик имараттар, мейманканалар, турак үйлөр (архитектор М. Бьянко, С. Агурто Кальво, Э. Сейоане Рос ж. б.) тургузулуп, айрым шаарлар кайра курулган. 20-кылымдын 1-жарымынан Перу сүрөтчүлөрү европалык жана америкалык ар кандай агымдар (академизм, модернизм) менен күрөшүп, элдик турмушту жана салттарды чагылдырууга аракеттенишкен (X. Сабоголь ж. б.).

Музыкасы пентатоникага негизделген, диний (хальи), тарыхый (таки), элегия мүнөздө (уанка) жана лирикалык (арави) ырлар, бийлер (уайно, кашуа, каруйо) өнүккөн. Эл аспаптары: урма (уанкар, тинья – барабандары), үйлөмө – Пан флейтасы (сику же антара), узунча флейта (кена, пинкольо, тарка, аната), гитара ж. б. Республикасынын музыкалык борбору — Лима. Анда Улуттук консерватория, Муниципалдык театр, Улуттук симфониялык оркестр жана хор бар.

Перу қалалары — Уикипедия

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Jump to navigation Jump to search

Перу қалалары
#o	қала	1981ж. халық санағы	1993ж. халық санағы	2007ж. халық санағы
1.	Лима	3 573 227	6 321 173	8 486 866
2.	Арекипа	446 942	619 156	805 150
3.	Трухильо	354 301	509 312	709 566
4.	Чиклайо	279 527	411 536	526 010
5.	Пьюра	207 934	277 964	421 648
6.	Икитос	178 738	274 759	360 314
7.	Куско	184 550	255 568	348 935
8.	Уанкайо	164 954	258 209	336 349
9.	Чимботе	216 579	268 979	320 240
10.	Пукальпа	89 604	172 286	270 780
11.	Такна	98 532	174 336	242 451
12.	Ика	114 786	161 406	227 552
13.	Хулиака	77 150	142 576	216 716
14.	Сульяна	112 770	147 361	170 302
15.	Кахамарка	62 259	92 447	161 215
16.	Чинча-Альта	75 685	110 016	153 598
17.	Аякучо	69 533	105 918	149 391
18.	Уануко	61 812	118 814	146 750
19.	Уачо	133 642
20.	Пуно	67 397	91 877	119 116
21.	Тарапото	34 979	77 783	115 168
22.	Уарас	44 814	66 888	100 931
23.	Тумбес	47 936	74 085	94 751
24.	Талара	57 015	82 228	87 622
25.	Уараль	79 001
26.	Пайта	72 510
27.	Хаэн	71 565
28.	Серро-де-Паско	66 860
29.	Ило	58 649
30.	Пуэрто-Мальдональдо	56 382
31.	Чулуканас	55 183
32.	Писко	54 677
33.	Барранка	54 463
34.	Могегуа	52 430
35.	Абанкай	51 462
36.	Тинго-Мария	50 414
37.	Юримагуас	49 087
38.	Ламбаеке	48 273
39.	Чанкай	44 862
40.	Тарма	43 169
41.	Мойобамба	42 690
42.	Сикуани	42 551
43.	Чепен	41 358
44.	Уанкавелика	41 331
45.	Сан-Висенте-де-Каньете	37 512
46.	Виру	36 029
47.	Ла-Уньон	35 411
48.	Империал	33 728
49.	Гуаделупе	33 422
50.	Сечура	32 144
51.	Ферреньафе	31 777
52.	Ла-Арена	31 494
53.	Уамачуко	29 970
54.	Багуа-Гранде	29 507
55.	Нуэва-Кахамарка	28 874
56.	Каза-Гранде	28 282
57.	Уанта	27 966
58.	Парене	27 463
59.	Андауайлас	27 157
60.	Уаура	26 937
61.	Кильябамба	26 573
62.	Пичанаки	26 335
63.	Пакасмайо	26 105
64.	Мала	25 631
65.	Багуа	25 595
66.	Туман	25 541
67.	Касма	24 842
68.	Махес	24 776
69.	Эспинар	24 566
70.	Маркавелика	24 462
71.	Хуанхуи	24 085
72.	Наска	23 710
73.	Чачапойас	23 202
74.	Мольендо	22 789
75.	Монсефу	22 165
76.	Илаве	22 153
77.	Рекена	22 055
78.	Керекотильо	21 916
79.	Сатипо	21 894
80.	Чанчамайо	21 885

Сілтемелер[өңдеу]

Перу — Wikipedia

Перу́ (Пәру,^[9] исп. Perú, кечуа Piruw, аймара Piruw), рәсми атамасы Перу́ Җөмһүрияте (исп. República del Perú, кечуа Piruw Mama Llaqta, аймара Piruw Suyu) – Көньяк Америкада урнашкан дәүләт. Төньяк-көнбатышта Эквадор белән, төньякта Колумбия белән, көнчыгышта Бразилия белән, көньяк-көнчыгышта Боливия һәм Чили белән чиктәш. Көнбатышта Тын океан сулары белән юыла.

Төп мәкалә: Перу тарихы

Иртә чор[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Тарихчылар фикеренчә, бу территорияләрдә беренче кешеләр якынча б.э.к. 9000 еллар тирәсендә килеп чыккан. Иң борынгы торак урыны буларак Норте-Чико санала. Аның килеп чыгу вакыты б.э.к. 3000 ел белән б.э.к. 1800 ел арасына туры килә.

Инклар дәүләте[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Б.э. XII гасырында инклар кабилә булып Урубамба елгасы үзәнендәге Куско тирәсендә оешалар. Инкларның аерым халык түгеллеген, ә бары тик идарә итүче класс икәнлеген искәртеп үтәргә кирәк. 1438 елда алар Сапа Инка җитәкчелегендә дәүләтләрен киңәйтә башлыйлар. Дәүләтнең чәчәк атуы XVI гасырның башына туры килә. Аларның дәүләтләре Тауантинсуйу дип атала. Тауантинсуйу Колумбка кадәрге Американың иң зур империясе була. Төньякта аның чиге хәзерге Колумбиядәге Патия елгасы буенча, көньякта хәзерге Чилидагы Мауле елгасы буенча үтә торган була. Көнчыгышта инклар хакимияте бүгенге Бразилия, Парагвай һәм Аргентина дәүләтләренең җирләрен үз эченә алган була.

Инклар чорында җир эшкәртү киң таралган була. Җирне таяклар белән йомшарталар, сабан билгеле булмый. Кукуруза, маниока, бәрәңге, томат, борчак, тәмәке, кока һәм мамык үстерелә. Йорт хайваннарыннан лама асрала. Мамыктан һәм йоннан кием туку, чүлмәкчелек, алтын, көмеш, бакыр һәм бронзадан әйберләр ясау гаять зур үсешкә ирешкән була. Кадаклар билгеле булмый. Халыкның төп өлеше булган игенчеләр бергәләп җир эшкәртүче җәмгыятьләр корып яшиләр. Уңышның өчтән бере инкларның милкенә, тагын өчтән бере гыйбадәтханәләргә күчә торган була.

Перуның испаннар тарафыннан яулап алынуы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Панамада яшәүче Франсиско Писарро, Диего де Альмагро исемле конкистадорлар һәм Эрнандо де Луке исемле рухани 1524 елда Перуны яулап алу эшен башлыйлар. 1531 елда Писарро 227 кешелек гаскәр белән өченче экспедициясенә чыга. 1533 елда Писарро, Перу эчендәге каршылыклардан файдаланып, Перу дәүләтенең башкаласын – Куско шәһәрен ала.

1535 елда ул Лима шәһәренә нигез сала.

Индеецлар берничә тапкыр испаннарга каршы баш күтәрәләр. Алар арасында иң эресе 1780-1781 елларда Хосе Габриэль Кондорканка җитәкчелегендәге баш күтәрү була. Ләкин ул уңышка ирешми, баш күтәрү канга батырыла, Кондорканка исә җәзалап үтерелә.

Бәйсезлек өчен көрәш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Латин Америкасының бәйсезлек өчен көрәше чорында Перу Испаниянең терәге булып тора, моннан испан гаскәрләре күрше вице-корольлекләрдәге баш күтәрүчеләргә каршы җибәрелә торган була. 1823 елда испаннар Перуны 1821 елда Чилидан килеп Перуның бәйсезлеген игълан иткән Сан-Мартин исемле җитәкченең кулыннан кире тартып алалар.

1824 елда төньяктан Перуга Боливар яклы Сукре гаскәрләре керә. Алар испаннарны тар-мар итәләр. Перу вице-корольлеге бүгенге Перуга һәм Боливиягә бүленә.

Азатлык игълан иткәннән соң 20 ел дәвамында Перуның тарихы Боливия белән сугышларга, халык күтәрелешләренә һәм хакимият алмашынуларына бай була.

• 1531–1533 – испан конкистадорлары Перу җирләрен яулыйлар.
• 1535 – Лимага нигез салына.
• 1544 – Перу вице-корольлеге нигезләнә.
• 1821 – Перуның вакытлы бәйсезлеге.
• 1823 – бәйсезлекне югалту.
• 1824 – Аякучо янында сугыш. Испан колонизаторлары тар-мар ителә. Бәйсезлек игълан ителә.
• 1877 – Пакоча култыгында сугыш.
• 1932–1933 – Перу-Колумбия сугышы
• 1941 – Перу-Эквадор сугышы
• 1965 – сул карашлы төркемнәр хакимиятне бәреп төшерү буенча актив эшчәнлек алып баралар.
• 1968 – хәрбиләр хакимиятне үз кулына ала. Дәүләт башына Хуаном Веласко Альварадо җитәкчелегендәге сул офицерлар килә. 1980 елда алар хакимиятне граждан хөкүмәткә кире кайтаралар.
• 1981 – Пакиш сугышы
• 1995 – Альто-Сенепа сугышы
• 2001 – Фухимори режимының бетүе.
• 2001–2006 – Алехандро Толедо президент була.
• 2006 – Алан Гарсия президент буларак сайлана.

Перу 24 департаментка һәм 159 провинциягә бүленә.

Перу – җөмһүрият. Перу конституциясе буенча президент дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы булып тора.

Парламент – Перу Җөмһүриятенең халык тарафыннан биш елга сайланып куелган 120 депутаттан торучы бер палаталы Конгрессы.

Көнбатышта, Тын океан ярлары буенча чүлле киң түгел үзәнлекләр тамасы сузылган (Коста дип атала). Көнчыгышта – 6768 метрга (Уаскаран тавы) җитүче Анд таулары (Сьерра). Шулай ук көнчыгышта Амазонка үзәнлеге ята.

Елгалар арасында иң зурысы – Амазонка, күлләрдән – Титикака һәм Хунин.

Өстенлекләр: файдалы казылмаларның, шул исәптән нефтнең дә күплеге. Тын океанда балыкның күплеге. Мамык, каһвә һәм каучык мөһим культуралар булып тора. Алга киткән текстиль сәнәгате.

Кимчелекләр: металларга һәм башка товарларга дөньякүләм бәягә бик нык бәйлелек. Бәяләрнең тибрәнүе сәүдәгә һәм инвестицияләргә комачаулый. Озакка сузылган приватизация. Коррупция һәм артта калган инфраструктура инвестицияләргә каршылык тудыра. Банк өлкәсе көчсез.

1. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
2. ↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
3. ↑ http://hdr.undp.org/en/data; Отчёт о развитии человечества.
4. ↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
5. ↑ ^{5,0 5,1} «International Numbering Resources Database»; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер элемтәсе береге.
6. ↑ ^{6,0 6,1} «International Numbering Resources Database»; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 10 июль 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер элемтәсе береге.
7. ↑ ^{7,0 7,1 7,2 7,3} «World Plugs»; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
8. ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
9. ↑ https://darul-kutub.com/uploads/books/065ef0a9869dc0b1190b9e1ef33250847afbcecc.pdf

Өркениетті сақтап қалған инктердің «құпия қаруы»

Оңтүстік Америкадағы қазіргі Перу елінің территориясын еншілеген инк өркениеті испан басқыншыларының өрескел айласының әсерінен жойылып кете жаздаған. Дегенмен, инктердің аман қалуына «құпия қару» көмектесіпті.

Испания елінің тарихында ойып тұрып орын алатын Франсиско Писсаро есімді тұлға жаңа жердің өркениетін жойып жіберуге дейін барған. Айта кетсек, испандық конкискадор (жаулап алушы) Панама мен Перуді алуға қатысып, Тынық мұхитының Оңтүстік Америкадағы жағалауын ашады. Сонымен қатар, Батыс Кордильер болып саналатын Анд тауының сілемдерін картаға түсіріп, инктер өркениетін тонау арқылы Испания Корольдігінің қазынасын байытуға септігін тигізеді. Жоспарын орындап, корольдің ықыласына бөленеді.

XVI ғасырда аты аңызға айналған байлыққа толы Эльдорадо (Инктер астанасының испанша атауы) қаласын иемдену – Испанияның басты мақсаты болатын. Писсаро небәрі 180 әскермен бір империяны басып алып, қаланың бар байлығын Испанияға жөнелтуді жоспарлайды. Ол 1532 жылы Анд тауынан өтіп, инктерге жақын жерге уақытша қоныстанады. Сосын инктердің патшасын ортақ келісімге келуге шақырады. Атауальпа есімді инктер басшысы испан отарлаушысының айласын ескермей, бірнеше төлеңгітімен кездесуге барады. Содан кейін Писсаро ешқандай келісім жүргізбей, оны тұтқынға алады. Сөйтіп оның аман қалуы үшін өте көп мөлшерде алтын сұрайды. Қалауын инктер еш бұлжытпай орындаса да, Писсаро үшін бұл аз болатын. Ол қаланың бар байлығын алуға талпынып, Атауальпаны өлтіреді. Басшысыз қалған ел Анд тауының биік бөктеріне қаша жөнеледі. Аңыз бойынша, инктер испан әскерлерінің қаруынан бөлек, жылқылардан қорыққан деседі. Себебі Оңтүстік Америкада жылқы мүлде болмаған. Олар тек XV ғасырда ғана Еуропадан әкелінген.

Мачу-Пикчу қаласы

Аңыз қала Эльдорадоны жаулап алған Франсиско соғыссыз жеңіліп, қашып кеткен 300 мың инк халқын қыспаққа алу арқылы жоймақ болады. Себебі ол небәрі 180 қарулы қолымен тау сілемдерінде соғыса алмайтынын жақсы білетін. Осы кезде таудың биігінде орналасқан инктердің Мачу-Пикчу сынды қалаларына баратын азық-түлік бағыттарын испандықтар жауып тастайды. Дегенмен, испандықтарды ойландырған инктердің «құпия қаруы» олардың аман қалуына негіз болған екен. Инктер тауда өсірілетін дақылдың есебінен өмір сүруді жалғастырыпты. Кивича деп аталатын өнім бүгінде инктердің ұрпағы үшін аса маңызды дақыл болып табылады. 

Ұқсас жазба: 

Құпияға толы Мачу-Пикчу қаласы

Перу Республикасы

Перу Республикасы— Оңтүстік Америка құрлығының батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Жер аумағы 1,28 млн. км², астанасы — Лима қаласы. Халқы 27 млн-ға жуық (2000), 50%-ын — перуліктер (испан тілді метистер, креолдар), 49%-ын үндістер, 1%-ын жапондар мен америкалықтар құрайды. Ресми тіл есебінде испан және жергілікті үндістердің кечуамен аймара тілдері қолданылады. Тұрғындарының 90%-ы — католиктер. Мемлекет басшысы — президент, үкімет басшысы — Министрлер Кеңесінің төрағасы. Жоғары заң шығарушы органы — бір палаталы демократиялық конгресс. Ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні — 28 шілде (1821). Әкімш. жағынан 24 департамент пен 1 конституц. провинцияға бөлінеді. Ақша бірлігі — жаңа соль. Перу БҰҰ-ның (1945), Америка мемлекеттері ұйымының (1948) мүшесі. География. Перудің табиғаты әр алуан. Тынық мұхитының жағалауын бойлай тар, шөлді жазық — коста созылып жатыр. Шығысында Амазона  өзені алабына жататын жазықта сельва орналасқан. Перудің орталығында негізгі тау тізбектері — Батыс, Орталық және Шығыс Кордильерадан құралатын Анд тауларының биік әрі құз жартасты бөлігі — сьерра орналасқан. Ең биік нүктесі — Уаскаран тауы (6768 м). Елдің оңтүстігінде вулкандар да бар, олардың ішіндегі ең биігі — Мисти (5822 м). Ең ірі өзен — Амазона (Мараньон, Путумайо, Укаяли сияқты салалары бар). Климаттық жағдайы үш түрлі. Жазықтардағы жылдық орташа темп-ра 24 — 27С, жауын-шашын мөлш. 3000 мм-ге дейін жетеді. Жауын-шашын желтоқсан мен мамыр аралығында көп түседі. Анд тауларының шығыс беткейлерінде тропик. ормандар өседі. Мұнда биіктік 10 — 14 м-ге дейін жететін ағаш тәрізді қырыққұлақтар, зәулім бамбуктер, қына бұтасы, мүк пен орхидеялар кездеседі. Сельваны өсімдіктердің 20000-нан астам түрлері кездесетін ылғалды, шетсіз-шексіз экваторлық орман алып жатыр. Жан-жануарлардан ламалар, ягуарлар, маймылдар, құстардың көптеген түрлері кездеседі. Сельвада сонымен қатар жер бетіндегі ең үлкен жылан — анаконда да кездеседі. Жер қойнауында мыс, алтын, мұнай, күміс, темір кентасы сияқты кен байлықтары мол.

Тарих.Перу аумағы инктер өркениетінің орталығы ретінде белгілі. 1532 — 36 жылдары испан конкистадорлары инктер империясын бағындырды. 1543 жылы Оңтүстік Америкадағы барлық испан отарларын біріктірген Перу вице-корольдігі құрылды. 1821 жылы ұлт-азаттық қозғалыс нәтижесінде ел тәуелсіздігі жарияланды. 1825 жылы елден Боливия (Жоғары Перу) бөлініп шықты. Тынық мұхит соғысында (1879 — 83) Перу Боливия мен Чилиге қарсы соғысып, селитра кендеріне бай аумақтың бір бөлігінен айырылып қалды. 20 ғасырда Перу АҚШ капиталына тәуелді аймақтардың біріне айналды. Халық тұрмысы нашарлап, бірнеше рет әскери төңкеріс болып өтті. 1985 жылы ел тарихында тұңғыш рет еркін сайлау жүргізілді. 1990 жылы президент болып сайланған жапон иммигрантының ұлы А.Фухимори елде қатаң үнемдеу тәртібін енгізді, ал 1992 жылы парламентті таратып, конституцияның әрекет етуін уақытша тоқтатты.

Экономика.Перу тау-кен және балық өнеркәсібі дамыған ауыл шаруашылықты ел. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары: мақта, қант құрағы,кофе, какао, күріш, картоп, жүгері. Ауыл шаруашылығында еңбекке жарамды халықтың 35%-ы жұмыс істейді. Өнеркәсіптің маңызды салалары — мұнай, қорғасын, мырыш, күміс (Перу күміс өндіруден дүние жүзінде 3-орын алады), мыс өндіру, автомобиль мен кеме жасау. Сыртқа мыс, мырыш, алтын, балық өнімдерін шығарады. Импортының негізін машиналар мен құрал-жабдықтар, минералдық ресурстар құрайды. Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлш. 4390 АҚШ долл-на тең. Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Аргентина, Колумбия, Бразилия, Жапония. Перуліктер (өз атауы — перуано) — Перу мемлекетінің негізгі халқы. АҚШ, Испания, ГФР, сондай-ақ Латиналық Америка елдерінде тұрады. Жалпы саны 12,5 млн. адам (2003). Испан және кечуа тілдерінде сөйлейді. Көпшілігі католик дінін, аздаған бөлігі дәстүрлі діни наным-сенімдерді ұстанады. Перуліктердің этн. негізін инктер билеген кечуа тайпалар бірлестігі құрған. 1532 — 36 жылдары испан отаршылары жаулап алғаннан кейін Перуліктер испан, креол (испандықтар ұрпақтары), испан-үндіс тектес метистер мен үндістер секілді этносаралық топтарға бөлінді. 16 — 17 ғасырларда үндістер саны отарлық саясат әсерінен күрт азайды. 19 ғасырда бірте-бірте Перуліктер ұлт болып қалыптаса бастады. Кейбір ғалымдар Перуліктер деп Перуліктердің тек испан тілді тұрғындарын ғана айтады. Дәстүрлі мәдениетінде еур. ықпал басым. Баспаналарын саз кірпіштерден тұрғызып, төбесін жүгері сабақтарымен жабады. Теңіз жағалауында тұратын халық үйді күйдірілген кірпіштен тұрғызады. Үндістер пончо, күртеше секілді ұлттық киімдерді әлі күнге дейін киеді. Тағамдары, негізінен, жүгері мен картоптан дайындалады. Оған лама, қой және сиыр етін қосады. Сүйікті сусындары — жүгеріден дайындалған писко мен чича (сыраның бір түрі). Қолөнерінде үндістік және испандық дәстүрлер сақталған.